السیرة النبویة (ابن هشام)

السیرة النبویة معروف به سیره ابن هشام، کتابی است به زبان عربی مشتمل بر سیره پیامبر اسلام که نویسنده آن عبدالملک بن هشام، تاریخ‌نگار قرن سوم قمری است. کتاب، تصحیح و اصلاح مغازی یا سیره‌ محمد بن اسحاق است. ابن هشام چنانکه خود گفته است مطالبی را که بی‌ارتباط با پیامبر در سیره ابن اسحاق دیده و نیز برخی اشعار و مطالب شنیع را از این سیره حذف کرده و مواردی را نیز به آن افزوده است. برخی نویسندگان کتاب سیره ابن هشام را با اضافاتی شرح کرده‌اند و نیز این کتاب چندین بار به فارسی ترجمه و منتشر شده است.

جایگاه کتاب

کتاب السیرة النبویة معروف به سیره ابن هشام؛ مشتمل بر اخبار تاریخی پیرامون سیره پیامبر (ص) است. سیره ابن هشام یکی از مهم‌ترین منابع و مراجع تاریخی مسلمانان در حوزه سیره‌پژوهی به شمار می‌رود و از اعتبار و شهرت زیادی میان عالمان برخوردار است.

نویسنده

نویسنده سیره ابن هشام عبدالملک بن هشام بن ایوب حمیری المعافری مشهور به جمال الدین(متوفی ۲۱۳یا ۲۱۸ق)، محدّث، مورّخ، ادیب و نسب‌شناس، اهل سنت است. او در مصر به دنیا آمد و در بصره رشد نمود. وی از عالمان مورد وثوق نزد اهل سنت بوده است که اغلب رجال‌شناسان سنی مذهب او را ستوده‌اند. عمده شهرت ابن هشام، تالیف کتاب سیرة النبویه است تا جایی که ابن خلّکان در معرفی او، بر کتاب سیره تأکید کرده و او را با نگارش همین کتاب معرفی کرده است.

نسبت سیره ابن‌هشام به سیره ابن‌اسحاق

السیرة النبویة در واقع همان "سیره ابن اسحاق" است که ابن هشام به روایت زیاد بن عبد الملک بکّایی عامری کوفی (م ۱۸۳ق) نقل و آن را اصلاح، تهذیب و تلخیص کرده است. محمد بن اسحاق مطلّبی (۵۸– ۱۵۰ق) اولین کسی است که سیره و مغازی پیامبر اسلام(ص) را با روشی جدید و نظمی منطقی جمع‌آوری و تدوین نمود.

سیره ابن اسحاق مشتمل بر روایت‌های تاریخی از زمان حضرت آدم تا پایان زندگی پیامبر اسلام است؛وی اخبار و حوادث دوران مکه و مدینه و احوال پیامبر(ص) و بخشی از ماجراهای مربوط به عصر جاهلی را که در کتاب‌ها و مجموعه‌های پراکنده گوناگون یافته بود در سیره خود جمع‌آوری نموده و به منصور خلیفه عباسی تقدیم کرد.

تغییرات ابن هشام در سیره ابن اسحاق

ابن هشام کتاب سیره ابن اسحاق را بازنویسی کرد به این معنا که هم بخش‌هایی از آن را حذف کرد هم مطالبی به آن افزود. و آن را مورد نقد و مقایسه با روایات متعارض قرار داد و حاصل آن کتابی شد که امروزه به سیره ابن هشام شهرت دارد. وی در ابتدای کتاب دلایل این حذف را آورده است.

ابن هشام تاریخ انبیاء از حضرت آدم(ع) تا ابراهیم(ع)، تاریخ فرزندان اسماعیل (ع) که در سلسلۀ نسب‌های پیامبر اکرم(ص) نبوده‌اند، اخباری را که مورد پسند بعضی از مردم نبود، و نیز اشعاری که از نظر وی ثابت نشده است را از سیره ابن اسحاق حذف کرد. تا جایی که ادعا شده اشعار موجود در سیره ابن هشام یک پنجم آن چیزی است که در نسخه ابن اسحاق وجود داشته است.

علاوه بر این تغییرات، ابن هشام روایت‌هایی را که برای خودش ثابت شده بود را به کتاب اضافه کرده است. این اضافات با نام ابن هشام مشخص شده و از مطالب متن اصلی قابل تشخیص است. پایان‌بخش کتاب سیره ابن هشام اشعاری از حسان بن ثابت در رثای پیامبر(ص) است که نخستین قصیده با این بیت شروع می‌شود: بطيبة رسم للرسول ومعهد * منير ، وقد تعفو الرسوم وتهمد

ادعای حذف مطالب شیعی از کتاب

گفته شده که ابن هشام مواردی که در «سیره ابن اسحاق» منطبق با گرایش شیعی بوده را حذف کرده است، مانند: روایت انذار عشیره که بر مبنای آن، پیامبر(ص) حضرت علی(ع) را به عنوان برادر و وصی و جانشین خود معرفی کرده است؛ در حالیکه، این روایت را طبری از طریق ابن اسحاق نقل کرده ولی اثری از این حدیث در سیره ابن هشام نیست.جعفریان، منابع تاریخ اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۵۸.</ref> همینطور روایت دعوت امام علی(ع) برای اسلام آوردن که در نسخه یونس هست ولی ابن هشام ذکر نکرده است.

برخی نیز این ادعا را رد کرده و به مواردی استناد کرده‌اند که ابن هشام از ابن اسحاق درباره امام علی(ع) نقل کرده، و هم مواردی که خود ابن هشام مستقلاً در مناقب علی(ع) آورده است. چنان‌که جعفریان در کتاب منابع تاریخ اسلام مواردی از فضائل امام علی(ع) در متن سیره ابن هشام را یادآور می‌شود که ابن هشام آن‌ها را افزوده است؛ مثل خبری که نشان می‌دهد که نهیب علی(ع) بر تسخیر قلعه بنی قریظه، سبب شد تا آنان به زودی خود را برحکم رسول خدا(ص) تسلیم کنند.

شرح‌ها و ترجمه‎‌ها

برای کتاب «سیره ابن هشام» شرح‌، تلخیص و ترجمه‌هایی نوشته شده است؛ که برخی از آن‌ها عبارتند از:

شرح ها

• الروضُ الأُنُف فی شرح السیرة النبویة اثر «عبد الرحمن سهیلی» (متوفی: ۵۸۱ق) شرحی مبسوط بر سیره ابن هشام است که بنای نویسنده آن بر شرح لغات نامأنوس، جملات دشوار، شرح نسب‌های مشکل و تکمیل مواردی است که ناقص مانده است. الروض الانف به تصحیح عبدالرحمن وکیل در مصر به چاپ رسیده و در سال ۱۴۱۲ق در بیروت افست شده است.
• ابوذر بن محمد بن مسعود خَشَنی(۶۰۴-۵۳۳) نیز شرحی ادبی در یک مجلد بر سیره ابن هشام تالیف کرده است که توسط بولس برونله تصحیح شده و توسط دارالکتب العلمیه به چاپ رسیده است.

ترجمه به فارسی

تا کنون از سیره ابن هشام سه ترجمه به زبان فارسی تالیف شده است:

• در قرن هفتم، رفیع‌الدین اسحاق بن محمد همدانی، قاضی ابرقو، سیره ابن هشام را با نام «سیرت رسول الله» ترجمه و انشا کرده است، که اصغر مهدوی با مقدمه مفصلی آن را تصحیح و منتشر کرده است که سبکی قدیمی داشته و نوعی تقریر به نظر می‌رسد که دارای حذف و اضافات بسیاری است.
• سید هاشم رسولی محلاتی نیز در دهه ۱۳۴۰ شمسی، ترجمه‌ای از آن ارائه داده است که به نظر می‌رسد در این اثر بیشتر اشعار ترجمه نشده است. این کتاب توسط انتشارات کتابفروشی اسلامیه در سال ۱۳۴۸ش به چاپ رسیده است.
• ترجمه مسعود انصاری نیز در سه جلد با نام «سیرت محمد رسول الله» در سال ۱۳۹۲ش از سوی انتشارات مولی در تهران منتشر شده است. در این ترجمه تصحیح مصطفی السقا و همکارانش مبنا قرار گرفته و برای تکمیل آن از کتاب الروض الانف هم استفاده شده است. بنا بر ادعای مترجم، متن ترجمه کامل است تا جایی که هیچ بیتی، مورد غفلت واقع نشده است.این ترجمه در سه جلد با اسامی از «تبارشناسی تا هجرت»، «از هجرت تا خندق»، و «از خندق تا وفات» منتشر شده است. به گفته رسول جعفریان دانش سیره تقسیم خاص خود را دارد و افزودن چنین عناوینی کار مرسومی نیست.
• گزیده ترجمه مسعود انصاری با نام «گزیده کتاب سه جلدی سیرت محمد رسول‌الله(ص)» نیز در سال ۱۳۹۷ش منتشر شده است.

پانویس

منابع